02 - Genowe sensacje XII wieku cz. 1: Wstęp o haplogrupach - R1a i R1b”

7 dzień istnienia bloga i powrót do pisania

W 1000-lecie śmierci króla Bolesława Wielkiego, zwanego też Chrobrym

Pozdrowienia wszystkim czytelnikom! Dziękuję za głosy pod moimi postami i tym, którzy naciśnęli przycisk „follow”. Bardzo cieszy mnie pozytywny odbiór i muszę przyznać, że te miłe gesty motywują mnie do pisania.

Pragnę przejść do "grubego" tematu - przecieków, doniesień i tylko garści wiadomych nam faktów z badań DNA członków dynastii polskiej, nazwanej przez historię Piastami. Twórców Polski, jej władców i jej książąt dzielnicowych. To temat rozpalający grupy, fora oraz umysły pasjonatów historii i badań DNA. Tak więc rozpoczynam cykl wpisów, jednakże obszerność tematu i konieczność zrobienia wprowadzenia powodują, że dzisiejszy post zaledwie dotknie meritum sprawy.

Zacznijmy jednak od najważniejszego zagadnienia - o co chodzi z tymi haplogrupami? Może część z czytelników zetknęła się z tym określeniem. W Polsce na hasło haplogrup chętnie powoływali się różnoracy tzw. „turbosłowianie” (ludzie wyznający pseudoteorie o tym, że Słowianie w okresie pogańskim tworzyli rozwinięte formy cywilizacji czy państwa; lub po prostu megalomani słowianocentryczni). Ale zanim o tym, dlaczego się tak stało, wyjaśnijmy sobie pojęcia (jeśli ktoś siedzi w tematyce i zna podstawy genetyki to można pominąć do punktu 3).

1 - Podstawy

Człowiek w każdej komórce swojego ciała (różnego typu) posiada DNA w jądrze komórkowym. Jest ono zgromadzone, niejako upakowane, w strukturach zwanych chromosomami. Zdrowa osoba ma ich 23 pary, co daje nam (z pomocą niezaawansowanej arytmetyki) ich liczbę w postaci 46. Pary od 1-22 nazywamy autosomami (a ich DNA autosomalnym - bada się je w popularnych testach celem odnajdywania pokrewieństwa czy tzw. „etniczności”), w tych parach od ojca i matki mamy po 1 chromosomie z pary. Ostatnia tzn. 23-cia para to tzw. chromosomy płci. Są ich dwa typy: X i Y (nazwane od kształtu), chromosom Y warunkuje rozwój męskich cech płciowych. Kobiety posiadają 23 parę w postaci chromosomów XX, zaś mężczyźni w postaci XY. Co istotne - płeć dziecka zależy od tego, jaki chromosom otrzyma od ojca. Y w przeciwieństwie do X jest dziedziczone wyłącznie w linii męskiej (z ojca na syna - kobiety posiadają "iksa" bowiem od obu rodziców). Jest to bardzo istotne w kontekście możliwości badawczych, bo właśnie badania męskiego chromosomu Y (Y-dna) dostarczają nam wiele interesujących informacji. I właśnie ludzie posiadający jakby "ten sam podtyp" chr. Y (spokrewnieni w linii męskiej tj. pochodzący od jednego „praojca” - ojca ojca ojca... itd.) są nazywani haplogrupą tegoż chromosomu. Ale... to nie jedyna haplogrupa - w komórce znajduje się też mitochondrialne DNA (mitochondrium to organellum wewnątrz komórki wytwarzające energię, swoista „elektrownia”). Mitochondria zaś każde dziecko dziedziczy po matce, tak więc tzw. mtDNA (mitochondrialne), choć posiada je każdy człowiek, dziedziczone jest wyłącznie w linii matrylinealnej (żeńskiej, od matki matki matki... itd.).

Po rozbudowane streszczenie podstawowych faktów genetyki zapraszam do artykułu p. Krzysztofa Bulli ze Śląskiego Tow. Genealogicznego [załączam link, będzie też wpisany w bibliografii posta]: https://bibliotekanauki.pl/articles/2057171.pdf

W każdym razie podsumowując ten temat pragnę zacytować mały fragment pracy. K. Bulla definiuje haplogrupę z perspektywa genealogii genetycznej jako:

grupę osób wyróżnioną spośród całej populacji, która ma wspólnego przodka w linii matrylinearnej lub patrylinearnej. Wynikiem takiego pokrewieństwa jest posiadanie przez co najmniej dwie osoby takiego samego zestawu SNP. Poszczególne haplogrupy oznacza się kolejnymi literami alfabetu. W przypadku Y-DNA będą to litery od A do T, dla mtDNA przyjęto oznaczenia od A do Z.

Po więcej szczegółów zachęcam zajrzeć do pracy i lepszych opracowań :) Dodam jedynie definicję SNP od google'owskiego AI:

2 - Haplogrupy Y-DNA - drzewa i mapy; Czy haplogrupy są przypisane do ludów?

Jak już zostało wspomniane i widać na załączonej grafice (autorstwa dr. Łukasza Łapińskiego) haplogrupy osób „z podobnym Y DNA” są oznaczane literami A-T. Przejdźmy więc do przykładów i map.

Chyba najpopularniejszą linią wśród mężczyzn w Europie jest haplogrupa R. Powstała ona (tj. mutacja - losowa, normalna zmiana w kodzie - u męskiego przodka osób z tej linii) około 27.000 lat BP (Wikipedia) / 28.200 lat BP (Yfull) / 26.000 BCE (FT DNA)* Powstała ona, albo lepiej powiedzieć: zagnieździła się, gdzieś w Azji Środkowej, na stepie, skąd jej linie zaczęły się rozchodzić - m. in. do Europy.

* - (Y)BP to „(years) before present”, czyli x lat przed 1950 r. (który nazwano „teraźniejszością”), natomiast BC/BCE to oczywiście „before Christ / Common Era”, lata p.n.e., przed Chrystusem.

Dwie główne linie tej haplogrupy to: R1a i R1b - baaaardzo często używane w mniej lub bardziej amatorskich dyskusjach o pochodzeniu Europejczyków niemal jako hasła, slogany przez rozumiejących te haplogrupy jako synonim kolejno: Słowian i Germanów. Tak - to najgorszy błąd jaki można popełnić w temacie etnogenezy: utożsamienie genów z narodowością czy kulturą. Stety czy nie: w genach nie dziedziczymy języka ani tożsamości. Jednakże mogę pocieszyć rozczarowanych skomplikowaniem tego tematu: prawda okazuje się jeszcze ciekawsza niż uproszczenia.

tabela przedstawiająca odsetek osób z haplogrupą R1a w danym społeczeństwie (w Polsce to, jak widać, ok. 56,6%, mało jak na domniemany „wyznacznik słowiańskości”)

Jeszcze większym kłamstwem byłoby jednak powiedzenie, że R1a nie ma w ogóle związków ze Słowianami. Myślę jednak, że lepiej mówić o pewnej korelacji lub tendencji. Innymi słowy: wśród potomków tych wczesnych Słowian powinniśmy raczej częściej odnaleźć podlinie (tzw. subklady) R1a niż u innych populacji, i to generalnie się sprawdza (w mniejszym stopniu nawet u Słowian południowych, którzy mają spory odsetek genów starych populacji bałkańskich, które zostały zasymilowane przez plemiona słowiańskie przybyłe na te tereny).

Poprawniej już, choć nadal w sporym uproszczeniu(!), byłoby nazwać R1a haplogrupą „bałtosłowiańsko-indo-irańską”, zaś R1b generalnie "zachodnioeuropejską", a konkretniej "germano-italo-celtycką". Te dwie linie są niewątpliwie związane z ekspansją Indoeuropejczyków ze stepu i podbojem „neolitycznej Starej Europy”. I w zdecydowanej, ogromnej większości to oni te linie „przynieśli”.

Na powyższej grafice widzimy rozłożenie populacyjne haplogrupy R1a1 (R-M17) - głównej interesującej nas linii. Tutaj tak samo jak R1b - za pośrednictwem szczególnie Anglosasów - rozprzestrzeniło się na tak wielkie przestrzenie, tak R1a rozpowszechniło się w wyniku ekspansji terytorialnej Słowian czy w czasach nowożytnych czy nowoczesnych - osadnictwa rosyjskiego na Syberii.

Widzimy tu również, że haplogrupy nie przynależą do jednej etniczności (i vice versa!). Utożsamiać większość członków danej „gałązki” genetycznej możemy z pewnym ryzykiem jedynie pojedynczych przypadkach (bardzo konkretnych wydzielonych pojedynczych linii). Jak widać bowiem R1a np, jest nierzadkie wśród Skandynawów i ma germańskie odnogi. Wszystko zależy od gałązki. One zaś nie przynależą do danej nacji czy etnosu, ale do męskich potomków 1 człowieka żyjącego ileś set lub tysięcy lat temu.

3 - Projekt badań DNA Piastów

W 2014 r. rozpoczął się projekt Instytutu Chemii Bioorganicznej PAN prowadzony przez zespół prof. Marka Figlerowicza sfinansowany przez NCN (mam nadzieję, że niczego nie pomyliłem) pod długim tytułem: „Dynastia i społeczeństwo państwa Piastów w świetle zintegrowanych badań historycznych, antropologicznych i genomicznych”. Pod tym kryją się przede wszystkim badania DNA społeczeństwa i samej dynastii piastowskiej.

O szczegółach projektu polecam poczytać na stronie NCN, zaś o perypetiach i wielkim oczekiwaniu, jakie trwało od grudnia 2021 (planowanej daty końca projektu) na blogu p. Derdzińskiego „Aldrajch”. Opublikowano już niejedną pracę z tych badań - oprócz ich korony - tej o samej dynastii, choć wgrano już na jeden portal niezidentyfikowane „gołe genomy” członków dynastii.

https://projekty.ncn.gov.pl/index.php?projekt_id=249032
https://aldrajch.blogspot.com/2023/01/dynastia-i-spoeczenstwo-panstwa-piastow.html
https://aldrajch.blogspot.com/2024/10/co-dalej-z-badaniem-dna-piastow.html

Sam byłem jednym z śledzących wszelkie nowości „o Piastach”. I choć wciąż oczekujemy na pracę, to mamy garść informacji, które opiszę i rozwinę w następnym poście!

Wróćmy na sam koniec do haplogrupy R1b. Dlaczego do niej? Z mojego researchu wynika, że w 2017 r. zespół przekazał do mediów informację, że ostatni książęta mazowieccy Stanisław (zm. 1524) i Janusz III (zm. 1526) należyli właśnie do haplogrupy R1b. Zrodziło to dyskusje, ale od początku istniały wątpliwości, czy to główna linia dynastii. Zdaje się, że jedna osoba z zespołu wspomniała o tzw. przełamaniu linii rodu, na którą natrafili w badaniach. Jak sądzę, słusznie część środowiska zidentyfikowała, że to właśnie linia mazowiecka pochodziła z „nieprawej linii” tj. doszło na jakimś etapie do niewierności. Informacja o Januszu i księciu Staszku wywołała dyskusje nt. germańskości lub normańskości (ewentualnym wikińskim przodku) dynastii.

Cząstkowe dane ujawnione w ostatnich tygodniach i ich analiza potwierdza, że R1b jest linią Piastów, ale... na ten moment, ostrożnie mówiąc, wiemy że pewna jest przynależność jedynie tych mazowieckich do tej haplogrupy. Nie jesteśmy pewni co do tego, do których Piastów należą konkretne opublikowane wyniki. Były wątpliwości odnośnie tego, czy badane próbki nie zostały zanieszczyczone, ale... inne najwcześniejsze wyniki Piastów to R1a (konkretniej prawdopodobnie moja linia - R-L1029). Linia ta wydaje się zaś bardziej świadczyć o możliwej „swojskości” pochodzenia władców. Nie jesteśmy niczego pewni, jednak w jutrzejszym poście (części 2 cyklu) zawrę podsumowanie cząstkowej wiedzy i moje przypuszczenia. Tak więc jutro już stricte sensacja/skandal XII wieku, czyli kto synem kogo...

Tutaj natomiast możecie znaleźć jedno z zestawień statystyk frekwencji haplogrup w społecznościach europejskich oraz mapy:
https://www.eupedia.com/europe/european_y-dna_haplogroups.shtml
https://www.eupedia.com/europe/maps_Y-DNA_haplogroups.shtml

Oraz kilka map „haplogrupowego krajobrazu Europy”. Ostrzegam jedynie, że mapki poniżej mogą być niedokładne, nie dość aktualne lub mieć drobne błędy. W komentarzach załączę pełną listę źródeł grafik.



(zsumowanie wszystkich haplogrup +- związanych z daną wielką rodziną etniczną)